Kể từ khi ban hành Luật PCTN năm 2005 đến nay, công tác PCTN đã có bước tiến quan trọng. Các giải pháp phòng ngừa tham nhũng được quan tâm thực hiện đồng bộ, nhất là việc công khai, minh bạch hoạt động của bộ máy nhà nước, cải cách hành chính, quản lý, sử dụng tài sản công. Tuy nhiên, cũng phải thẳng thắn thừa nhận rằng, công tác PCTN chưa đạt yêu cầu và mục tiêu ngăn chặn, từng bước đẩy lùi tham nhũng. Một trong những nguyên nhân quan trọng làm ảnh hưởng đến hiệu quả công tác PCTN là do một số quy định của Luật PCTN và các văn bản dưới luật khi triển khai trong thực tiễn đã bộc lộ hạn chế như việc kê khai tài sản, thu nhập còn hình thức; xử lý trách nhiệm người đứng đầu còn vướng mắc, chưa nghiêm; chuyển đổi vị trí công tác thiếu tính khả thi… và nhất là chưa kiểm soát được tài sản, thu nhập của người có chức vụ, quyền hạn. Có thể thấy, thu nhập của một cá nhân, đặc biệt là người có chức vụ, quyền hạn trong điều kiện kinh tế thị trường như hiện nay là khá đa dạng và nói chung Nhà nước cần phải kiểm soát các nguồn thu nhập đó để quản lý, góp phần phòng ngừa tham nhũng. Tuy nhiên, hiện nay, việc kiểm soát thu nhập của đối tượng này cũng đặt ra nhiều vấn đề cần được quan tâm, lưu ý:
1. Việc kiểm soát thu nhập của cán bộ, công chức còn nhiều bất cập
- Biện pháp kiểm soát và đối tượng kiểm soát còn hạn chế: Chúng ta đã có cơ chế kiểm soát thu nhập trong Luật thuế thu nhập cá nhân đối với người có thu nhập cao và quy định kê khai tài sản. Do điều kiện thanh toán ở nước ta chủ yếu bằng tiền mặt nên để hạn chế việc trốn thuế của các cá nhân, phương pháp khấu trừ tại nguồn (thông qua sổ sách), tự kê khai, nộp thuế được thực hiện khá phổ biến. Tuy nhiên, hiện tượng trốn thuế, không tự giác kê khai nộp thuế vẫn thường xuyên xảy ra. Do đó, trên thực tế việc kiểm soát mới chỉ là kiểm soát thu thuế, không thể xem là kiểm soát thu nhập theo đúng nghĩa của nó.
- Việc kê khai tài sản, thu nhập còn mang nặng tính hình thức: Việc kê khai tài sản, nhà ở hàng năm của cán bộ, công chức vẫn còn mang tính hình thức; thu nhập bằng tiền chưa được quan tâm đúng mức nên hầu như chưa được đặt ra. Cán bộ, công chức kê khai và nộp cho cơ quan quản lý, cơ quan quản lý cán bộ, công chức chỉ làm nhiệm vụ lưu hồ sơ mà chưa có cơ chế giải trình, kiểm tra, xác minh để đảm bảo việc kê khai tài sản minh bạch, trung thực. Đặc biệt, do không có chế tài xử lý đối với những trường hợp có hành vi gian dối, nên chưa đảm bảo được sự chính xác trung thực đối với hồ sơ kê khai. Nghị định về minh bạch tài sản, thu nhập của chính phủ mới ban hành đã khắc phục được những hạn chế này. Tuy nhiên, để công việc này đi vào nề nếp, đạt được các mục đích đặt ra cần có thêm thời gian cũng như phải tiếp tục theo dõi, kịp thời điều chỉnh, hoàn thiện các quy định trong Nghị định này.
- Trình độ quản lý, kiểm soát thu nhập của các cơ quan nhà nước còn hạn chế, sự gắn kết giữa các cơ quan chức năng trong kiểm soát thu nhập còn thấp nên tình trạng lợi dụng chức vụ, quyền hạn để vụ lợi vẫn còn phổ biến:
Đối tượng này thường là người có chức vụ, quyền hạn trong hệ thống chính trị, họ hiểu rõ năng lực quản lý, kiểm soát thu nhập của các cơ quan nhà nước còn yếu kém, không dễ gì phát hiện những nguồn thu nhập bất minh và họ có thể dễ dàng hợp pháp hóa các khoản thu nhập bất hợp pháp thành nguồn thu nhập hợp pháp.
Một trong những nguyên nhân quan trọng khiến cho việc kiểm soát thu nhập còn nhiều hạn chế là nền kinh tế Việt Nam vẫn chủ yếu là tiền mặt, phương thức thanh toán không dùng tiền mặt chỉ chiếm tỷ lệ rất khiêm tốn. Theo số liệu điều tra, khảo sát thực trạng thanh toán một số năm qua của các cơ quan chức năng thì tỷ lệ thanh toán không dùng tiền mặt của các cá nhân người Việt Nam rất thấp, cao nhất không quá 10%. Trong đó, hoạt động chuyển nhượng tài sản có tỷ lệ thanh toán không dùng tiền mặt của các hoạt động kinh tế khác cao nhất chỉ là 7,86%. Hầu hết các doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp tư nhân đều trả lương cho người lao động bằng tiền mặt. Trong các hộ kinh doanh, có đến 82,6% số hộ vẫn chi trả hàng hóa bằng tiền mặt; 72% số hộ kinh doanh tư nhân nộp thuế bằng tiền mặt...
- Thiếu cơ chế đồng bộ trợ giúp cho việc kiểm soát thu nhập: Hiện nay, chưa có quy định của pháp luật về hành vi và tội phạm làm giàu bất chính. Bên cạnh đó, các quy định về những điều Đảng viên không được làm, kê khai tài sản, cấm sử dụng công quỹ làm quà biếu còn có những nội dung thiếu chặt chẽ, không có tính khả thi và thiếu chế tài xử lý vi phạm. Mặc dù Nhà nước đã có một số quy định cấm sử dụng công quỹ để biếu xén, quy định về chi tiêu hội nghị, tiếp khách, mua xe ô tô, đấu thầu, công khai tài chính...nhưng không có biện pháp kiểm tra xử lý, vẫn còn thiếu nhiều cơ quan, tổ chức, cá nhân chưa thực hiện nghiêm túc...
Thực trạng nói trên cho thấy cùng với sự gia tăng tiền lương, thu nhập phải có cơ chế kiểm soát thích hợp trước hết đối với người có chức vụ, quyền hạn.
2. Thu nhập ngoài lương tăng và được hình thành từ nhiều nguồn khác nhau
Trong nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, thu nhập của cán bộ, công chức nói chung và người có chức vụ, quyền hạn nói riêng chủ yếu là tiền lương, tiền công nhận từ Nhà nước. Chuyển sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, cùng với sự tăng trưởng của nền kinh tế, thu nhập của người dân nói chung và thu nhập của cán bộ, công chức nói riêng cũng từng bước tăng lên và ngày càng đa dạng về loại và nguồn thu nhập. Về các loại thu nhập, thay vì trước đây thu nhập từ tiền lương, tiền công được nhà nước chi trả thì đến nay đã đa dạng hơn. Có thể phân loại thu nhập này thành sáu nhóm như sau: thu nhập từ tiền lương, tiền công; thu nhập từ hoạt động kinh doanh; thu nhập từ đầu tư vốn; thu nhập từ chuyển nhượng vốn; thu nhập từ chuyển nhượng bất động sản; thu nhập khác như trúng thưởng xổ số, trúng thưởng dưới các hình thức khuyến mại, trò chơi có thưởng, thu nhập từ tiền bản quyền; thu nhập từ thừa kế, quà tặng là cổ phiếu, trái phiếu, quyền sở hữu doanh nghiệp...
Về nguồn thu nhập, với sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế thị trường, đa dạng hóa các thành phần kinh tế và hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, nguồn chi trả thu nhập cũng ngày càng đa dạng. Nguồn thu nhập nhận được từ Nhà nước, còn có các khoản thu nhập nhận được từ các tổ chức kinh tế trong nước và ngoài nước, từ khu vực dân cư...
3. Yêu cầu của công tác phòng, chống tham nhũng
- Đòi hỏi về minh bạch thu nhập của người có chức vụ, quyền hạn: Trên thực tế, không phải tất cả những người có chức vụ, quyền hạn đều có hành vi lợi dụng để vụ lợi. Một bộ phận trong số đó để mưu cầu lợi ích cho cá nhân đã làm ảnh hưởng đến đội ngũ cán bộ, công chức, ảnh hưởng đến uy tín của người có chức vụ, quyền hạn. Việc có cơ chế kiểm soát để giúp người có chức vụ, quyền hạn có thu nhập chính đáng minh bạch hóa thu nhập của mình có ý nghĩa rất lớn trong việc làm trong sạch bộ máy, bảo vệ uy ín cho hoạt động công vụ và đội ngũ cán bộ, công chức. Vì vậy cần thiết phải xây dựng cơ chế công khai, minh bạch về thu nhập của người có chức vụ, quyền hạn.
- Yêu cầu của công tác phòng chống tham nhũng: Các hành vi tham nhũng được pháp luật Việt nam nhận dạng gồm: tham ô tài sản; nhận hối lộ; lạm dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản; lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành nhiệm, vụ, công vụ vì vụ lợi; lạm quyền khi thi hành nhiệm vụ, công vụ vì vụ lợi; lợi dụng chức vụ, quyền hạn gây ảnh hưởng đối với người khác để trục lợi; giả mạo trong công tác vì vụ lợi; đưa hối lộ, môi giới hối lộ được thực hiện bởi người có chức vụ, quyền hạn để giải quyết công việc của cơ quan, tổ chức, đơn vị hoặc địa phương vì vụ lợi; nhũng nhiều vì vụ lợi; không thực hiện nhiệm vụ, công vụ vì vụ lợi; lợi dụng chức vụ, quyền hạn để bao che cho người có hành vi vi phạm pháp luật vì vụ lợi; cản trở, can thiệp trái pháp luật vào việc kiểm tra, thanh tra, kiểm toán, điều tra, truy tố, xét xửu, thi hành án vì vụ lợi. Như vậy, mọi hành vi tham nhũng đều nhằm mục đích đem lại lợi ích cá nhân. Các lợi ích này chủ yếu thể hiện dưới dạng là tài sản, thu nhập bất hợp pháp. Thêm vào đó, nếu không có cơ chế kiểm soát thu nhập hiệu quả, người có chức vụ, quyền hạn sẽ dễ dàng lợi dụng chức vụ, quyền hạn, cố ý làm trái để tham ô, nhận hối lộ vì hành vi của họ không dễ bị phát hiện và thu nhập có được từ hành vi vi phạm pháp luật dễ dàng được hợp pháp hóa thành tài sản riêng. Vì vậy, việc thiếu cơ chế kiểm soát thu nhập của cá nhân đồng bộ, hiệu quả chính là nguyên nhân chủ yếu dẫn tới công tác phòng, chống tham nhũng ở nước ta thời gian qua chưa đáp ứng được mong đợi của Đảng, Nhà nước và đông đảo nhân dân.
Để đảm bảo hiệu quả của việc kiểm soát thu nhập của người có chức vụ, quyền hạn, xin đưa ra một số kiến nghị sau:
- Bổ sung, hoàn thiện quy định về công khai bản kê khai tài sản, thu nhập, xác minh nguồn gốc tài sản, thu nhập không giải trình được nguồn gốc, tăng cường các biện pháp quản lý tài sản, thu nhập, bổ sung biện pháp điều tra đặc biệt đối với các vụ việc có dấu hiệu tham nhũng.
- Cần tiếp tục nghiên cứu, sửa đổi Quyết định 64/2007/QĐ-TTg ban hành ngày 10/5/2007 Quy định về việc tặng quà, nhận quà tặng và nộp lại quà tặng của cơ quan, tổ chức, đơn vị có sử dụng ngân sách nhà nước và của cán bộ, công chức, viên chức. Tuy nhiên, để đảm bảo tính đồng bộ và khả thi, cần xem xét sửa đổi phù hợp với các quy định về kiểm soát tài sản, thu nhập đối với người có chức vụ, quyền hạn được quy định trong Luật Phòng chống tham nhũng sửa đổi.
- Cần có cơ chế, chính sách đồng bộ nhằm nâng cao chất lượng dịch vụ thanh toán qua tài khoản, mở rộng diện sử dụng tài khoản trong thanh toán. Tài khoản trong thanh toán đóng vai trò rất quan trọng trong việc kiểm soát thu nhập, tài sản đối với cán bộ, công chức. Ở nước ta các văn bản quy định hạn chế sử dụng tiền mặt, thanh toán không dùng tiền mặt, chi trả lương qua tài khoản đã được ban hành nhưng thực tế triển khai còn gặp nhiều khó khăn một phần do hệ thống văn bản chưa đồng bộ, thiếu những quy định pháp lý cụ thể, chế tài trong việc bắt buộc phải sử dụng tài khoản trong thanh toán, quy định về hạn mức thanh toán tiền mặt cũng không được nhiều người ủng hộ, hệ thống pháp lý về bảo vệ người tiêu dùng trực tuyến hầu như chưa có. Vì vậy, thời gian tới cần phải hoàn thiện một cách đồng bộ hệ thống các quy định này.
- Các cơ quan có thẩm quyền nghiên cứu ban hành quy định về kiểm soát tài khoản của cán bộ, công chức, viên chức ở nước ngoài theo quan hệ tư pháp. Tuy nhiên, việc ban hành mà triển khai ngay là điều không dễ dàng thực hiện, cần phải có lộ trình thời gian. Cần kiến nghị Chính phủ giao Bộ Tư pháp chủ trì phối hợp với Ngân hàng nhà nước, Viện kiểm sát nhân dân tối cao nghiên cứu, triển khai. Đồng thời, ban hành quy định về nghĩa vụ giải trình của cán bộ, công chức, viên chức, trong đó cán bộ, công chức, viên chức có nghĩa vụ giải trình đối với tài sản, thu nhập của minh và từng bước công khai tài sản, thu nhập. Việc ban hành phải có lộ trình thời gian thích hợp với điều kiện kinh tế, xã hội và pháp luật.
- Rà soát lại các quy định pháp luật liên quan đến quản lý quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất đai, nhà ở; lập bản đồ, thống kê hiện trạng nhà, đất ở trên phạm vi cả nước để hạn chế tình trạng vi phạm quản lý, sử dụng đất đai, hiện tượng người có chức vụ, quyền hạn cho người thân đứng tên quyền sử dụng đất; bổ sung quy định cán bộ, công chức mua nhà, đất phải giải trình nguồn tiền./.